سوره انشراح

«سوره انشراح» نود و چهارمین سوره از سور قرآن کریم است و دارای ۸ آیه می باشد.

نزول سوره

سوره انشراح نود و چهارمین سوره قرآن کریم در ترتیب مصحف و به اعتقاد بیشتر مفسران مکى است. اما بعضى از متأخرین با توجه به سیاق و محتواى آیات که به شمارى از نعمت‌هاى ویژه خداوند به پیامبر اشاره مى‌کند و به ویژه آیه «وَرَفَعْنَا لَک ذِکرَک» که از بلند آوازه شدن نام پیامبر سخن مى‌گوید و این امر در مدینه و در سال‌هاى پایانى دعوت آن حضرت به وقوع پیوست احتمال مدنى بودن این سوره را داده و حتى مدنى بودن آن را ترجیح داده‌اند؛ ولى با توجه به روایات ترتیب نزول و ارتباط معنایى روشن این سوره با سوره ضحى، به حدى که برخى آن را ادامه یا کامل کننده سوره ضحى دانسته‌اند، مکى بودن سوره انشراح قوى‌تر به نظر مى‌رسد.

بر حسب روایات ترتیب نزول، سوره انشراح یازدهمین (بدون احتساب سوره حمد) یا دوازدهمین سوره مکى است و بعد از سوره ضحى و قبل از سوره عصر نازل شده است و ۸ آیه و ۲۷ کلمه دارد.

نام دیگر سوره

این سوره را از صدر اسلام در تفاسیر، مصاحف، کتب حدیث و کتاب‌هاى فقهى، سوره «الم نشرح» مى‌نامیدند؛ ولى در چند قرن اخیر در بعضى از تفاسیر و مصحف‌ها نام «انشراح» را که مصدر باب انفعال از فعل «نَشْرَح» است و معناى حاصل مصدرى دارد براى آن برگزیده‌اند؛ نیز در قرن اخیر در مصاحف و تفاسیر نام «شرح» براى این سوره متداول گردیده است.

ارتباط با سوره ضحی

ارتباط معنایى سوره انشراح با سوره ضحى (سوره قبل) چنان آشکار است که همه مفسران به آن اشاره کرده‌اند. سوره ضحى با امتنان بر رسول مکرم اسلام صلى الله علیه و آله و بیان بخشى از مواهب بزرگ الهى به آن حضرت پایان گرفته است. سوره انشراح نیز با امتنان بر رسول گرامى و بیان قسمتى دیگر از مواهب الهى به ایشان آغاز شده است.

این پیوند شدید در کنار روایاتى که شیعه از اهل بیت علیهم‌السلام و اهل سنت از برخى صحابه و تابعان نقل کرده‌اند، سبب شده است که گروهى از اهل سنت و بسیارى از عالمان شیعه به وحدت این دو سوره حکم کنند. نقل شده است که اُبىّ کعب در مصحف خود این دو سوره را با بسمله از هم جدا نکرده بود؛ نیز روایت شده است که طاووس یمانی و عمر بن عبدالعزیز سوره‌هاى انشراح و ضحى را یک سوره محسوب مى‌کردند و آن ‌دو را بدون فاصله بسمله در یک رکعت از نماز واجب مى‌خواندند.

گرایش مشهور مفسران و فقهاى شیعه چون شیخ صدوق، سید مرتضى، شیخ طوسى، علامه طبرسى، محقق حلى و... بر اساس روایات اهل بیت علیهم‌السلام به وحدت دو سوره با حذف بسمله بین آن دو بوده است؛ اما ابن ادریس با پذیرش وحدت دو سوره، حذف بسمله میان آن دو را به دلیل وجود آن در مصحف و تواتر مصحف نپذیرفته است.

سپس علامه حلى با ناتمام دانستن دلالت روایات بر وحدت دو سوره و با استناد به روایاتى که بر تعدد دو سوره دلالت دارد، در وحدت دو سوره تشکیک کرده است. غالب علماى پس از وى، مانند شهید اول، شهید ثانى، محقق کرکى و محقق عاملى نیز نظریه او را تأیید و دلالت روایات بر وحدت دو سوره را رد کردند. صاحب جواهر نیز اگر چه نظر صریحى در این مسئله نمى‌دهد، ولى در دلایل قائلان به وحدت مناقشه مى‌کند.

البته در همین دوره نیز اخباریان و گروهى از علماى غیراخبارى نظریه وحدت را پذیرفته و از آن دفاع کرده‌اند. با وجود همه این اختلافات، از نظر حکم فقهى بیشتر فقهاى شیعه به وجوب یا وجوب احتیاطى قرائت این دو سوره با هم و با ثبوت بسمله در یک رکعت از نماز واجب فتوا داده‌اند، مگر آنان که قرائت کمتر از یک سوره کامل در یک رکعت از نماز واجب را جایز مى‌دانند.

به نظر مى‌رسد رأى صحیح در این باب، عدم وحدت این دو سوره است و روایات نیز بر بیش از جواز خواندن این دو سوره با هم در یک رکعت از نماز واجب دلالتى ندارد، حتى از بعضى روایات عدم وحدت این دو سوره استفاده مى‌شود.

هدف سوره

هدف این سوره آرامش دادن به رسول خدا صلى الله علیه و آله و دعوت آن حضرت به پایدارى است، از این‌رو خداوند نعمت‌هاى بزرگى را که به آن حضرت ارزانى کرده است یادآور مى‌شود و او را به پیروزى بر مشکلات بشارت و به عبادت و دعا فرمان مى‌دهد.

محتواى سوره

سوره انشراح با بیان سه موهبت بزرگ از مواهب الهى ویژه پیامبر صلى الله علیه و آله آغاز مى‌شود. ابتدا شرح صدر پیامبر صلى الله علیه و آله به ‌گونه‌اى که آمادگى پذیرش وحى و اداى حق رسالت و صبر در برابر سختی‌ها و تحمل آزار و اذیت مردم را داشته باشد، مطرح گردیده است.

سپس به سبک کردن بار سنگین رسالت و مسئولیت دشوار نبوت و هدایت مردم اشاره مى‌کند و در چهارمین آیه به بیان سومین نعمت یعنى بلندآوازه کردن نام آن حضرت مى‌پردازد که از مصادیق آن، این است که خداى سبحان نام پیامبر صلى الله علیه و آله را در اذان و اقامه و تشهد نماز در کنار نام خویش قرار داده است. در روایتى از پیامبر اکرم صلى الله علیه و آله آمده است: خداوند عزوجل به رسولش مى‌فرماید: «هرگاه نام من برده شود نامت با نام من ذکر مى‌شود».

در پنجمین آیه به پیامبر مژده آسانى پس از دشوارى مى‌دهد: «فَإِنَّ مَعَ الْعُسْرِ یسْرًا» و در آیه بعد این مطلب را تکرار مى‌کند. گروهى از مفسران تکرار «العُسر» را به صورت معرفه دلیل بر یکى بودن آن دو دانسته و تکرار «یُسراً» را به صورت نکره دلیل بر تعدد و مغایرت آن دو با هم مى‌دانند، بنابراین مقصود آیه چنین است که در برابر هر عسر دو یسر وجود دارد: یک یُسر در دنیا و یسرى دیگر در آخرت.

این نظر با روایات نیز سازگارى دارد. براى نمونه از پیامبر صلى الله علیه و آله روایت شده است: «خداوند یک عسر و دو یسر آفرید. یک عسر نمى‌تواند بر دو یسر غلبه کند» اما علامه طباطبایى این تکرار را صرفاً تأکید معناى آیه پیشین مى‌داند و سه نعمت ذکر شده در ابتداى سوره را از مصادیق یسر پس از عسر به شمار مى‌آورد.

در نهایت خداوند خطاب به پیامبر صلى الله علیه و آله مى‌فرماید: هرگاه از واجبات فارغ شدى، خود را در عبادت و دعا به سختى بینداز: «فَإِذَا فَرَغْتَ فَانْصَبْ * وَإِلَىٰ رَبِّک فَارْغَبْ». در تفسیر این دو آیه مفسران وجوه دیگرى نیز ذکر کرده‌اند که بعضى از باب بیان مصداق و برخى نیز ضعیف و بدون دلیل است.

از پیامبر صلى الله علیه و آله نقل شده است که فرمود: از خداوند متعال سؤالى کردم که ‌اى کاش نمى‌کردم؛ گفتم: پروردگارا پیغمبرانى قبل از من آمده‌اند. براى بعضى از ایشان باد را مسخر گردانیدى و بعضى، مردگان را زنده مى‌کردند. فرمود: آیا یتیم نبودى و من پناهت دادم؟ گفتم: بلى. فرمود: آیا گمشده نبودى و من هدایتت کردم؟ گفتم: بلى. فرمود: آیا سینه‌ات را گشاده نساختم و سنگینى روى دوشت را برداشتم؟ گفتم: آرى اى پروردگار من.

فضیلت سوره

بنا به روایتى پیامبر صلى الله علیه و آله فرمود: یا على! کسى که این سوره را قرائت کند، گویا فقیران امت مرا سیر کرده است و در برابر هر آیه، در روز قیامت تن‌پوشى بهشتى به او مى‌دهند.

پانویس

منابع

• سید حبیب‌الله دشتى، دائرة المعارف قرآن کریم، جلد ۴، صفحه ۵۱۶-۵۲۰.

پیوست

سوره انشراح/متن و ترجمه